Η Επιστήμη θα λύσει ποτέ τα Μυστήρια της Συνείδησης, της Ελεύθερης Θέλησης και του Θεού;
Είναι η συνείδηση, η ελεύθερη βούληση και ο Θεός αξεδιάλυτα μυστήρια;
Το 1967 ο Βρετανός βιολόγος και βραβευμένος με Νόμπελ Sir Peter Medawar χαρακτήρισε εύστοχα την επιστήμη με τον τίτλο ενός βιβλίου, The Art of the Soluble (Η Τέχνη του Επιλύσιμου). "Οι καλοί επιστήμονες μελετούν τα πιο σημαντικά προβλήματα που πιστεύουν ότι μπορούν να τα λύσουν. Εξάλλου, η δουλειά τους είναι να λύνουν προβλήματα, όχι μόνο να καταπιάνονται με αυτά", έγραψε.
Επί χιλιετίες, οι μεγαλύτερες διάνοιες του ανθρωπίνου γένους έχουν αγωνιστεί να διερευνήσουν τους ιλιγγιώδεις οντολογικούς απόκρημνους βράχους των τριών μεγάλων μυστηρίων – της Συνείδησης, της Ελεύθερης Θέλησης και του Θεού – χωρίς να φθάνουν ποτέ κοντά στην αραιή ατμόσφαιρα των κορυφών τους. Σε αντίθεση με άλλα ανεξιχνίαστα προβλήματα, όπως η δομή του ατόμου, η μοριακή βάση της αναπαραγωγής και τα αίτια της ανθρώπινης βίας, στα οποία έχουμε δει εκπληκτικές διαφωτιστικές εξελίξεις, αυτά τα τρία φαίνεται να απομακρύνονται όλο πιο μακριά από την κατανόηση, μέσω της οποίας θα μπορούσαμε να τα συλλάβουμε στα επιστημονικά μας δίχτυα.
Είναι αυτά τα προβλήματα "δύσκολα", όπως χαρακτήρισε την συνείδηση ο φιλόσοφος David Chalmers, ή είναι αληθινά αξεδιάλυτα "μυστηριώδη" προβλήματα, όπως τα χαρακτήρισε ο φιλόσοφος Owen Flanagan (εμπνευσμένος από το ροκ συγκρότημα της δεκαετίας του 1960: QuestionMark and the Mysterians); Οι παλιοί μυστηριακοί (Old Mysterians) ήταν δυαδιστές που πίστευαν σε μη-υλικές ιδιότητες, τέτοιες όπως η ψυχή, οι οποίες δεν μπορούν να εξηγηθούν με φυσικές διαδικασίες. Οι νέοι μυστηριακοί (New Mysterians), λέει ο Flanagan, υποστηρίζουν ότι η συνείδηση δεν μπορεί ποτέ να εξηγηθεί, εξαιτίας των περιορισμών της ανθρώπινης γνώσης. Υποστηρίζω ότι όχι μόνο η συνείδηση, αλλά και η ελεύθερη βούληση και ο Θεός είναι μυστηριώδη προβλήματα – όχι επειδή δεν είμαστε ακόμη αρκετά ευφυείς για να τα λύσουμε, αλλά επειδή δεν μπορούν ποτέ να λυθούν, ούτε καν σε γενικές γραμμές, επειδή σχετίζονται με τον τρόπο με τον οποίο συλλαμβάνονται οι έννοιες στην γλώσσα μας. Αποκαλέστε εκείνους από εμάς που ανήκουν σε αυτό το στρατόπεδο τελικούς μυστηριακούς (Final Mysterians).
Συνείδηση. Το δύσκολο πρόβλημα της συνείδησης αντιπροσωπεύεται από τις ποιοτικές εμπειρίες (qualia) σχετικά με το να είσαι κάτι. Είναι η άμεση υποκειμενική εμπειρία του κόσμου μέσα από τις αισθήσεις και τον εγκέφαλο ενός οργανισμού. Δεν είναι δυνατόν να γνωρίζουμε πώς είναι να είσαι νυχτερίδα (στο διάσημο πείραμα σκέψης του φιλόσοφου Thomas Nagel), γιατί αν αλλάξεις τον εγκέφαλο και το σώμα σου από ανθρωποειδές σε εκείνο της νυχτερίδας, θα ήταν απλώς μια νυχτερίδα και όχι άνθρωπος που θα ήξερε πώς αισθάνεται μια νυχτερίδα. Δεν θα θέλατε να είστε σαν τον πλασιέ στο μυθιστόρημα του Franz Kafka, Η Μεταμόρφωση, ο οποίος ξυπνάει για να ανακαλύψει ότι έχει μετατραπεί σε γιγαντιαίο έντομο, αλλά εξακολουθεί να έχει ανθρώπινες σκέψεις. Θα ήσαστε απλώς ένα αρθρόποδο. Εξ ορισμού, εγώ μπορώ να γνωρίζω από πρώτο χέρι μόνο την εμπειρία του να είμαι εγώ, και το ίδιο ισχύει και για εσάς, καθώς και για τις νυχτερίδες και τους κοριούς.
Ελεύθερη βούληση. Λίγοι επιστήμονες αμφισβητούν ότι ζούμε σε ένα ντετερμινιστικό σύμπαν στο οποίο όλα τα αποτελέσματα έχουν αιτίες (εκτός από την κβαντική μηχανική, αν και αυτή προσθέτει ένα στοιχείο τυχαιότητας στο σύστημα και όχι στην ελευθερία). Και όμως όλοι ενεργούμε σαν να έχουμε ελεύθερη βούληση – να κάνουμε επιλογές ανάμεσα σε εναλλακτικές προτιμήσεις και να διατηρούμε ορισμένο βαθμό ελευθερίας μέσα σε περιοριστικά συστήματα. Είτε βρισκόμαστε όλοι σε αυταπάτη, είτε διαφορετικά το πρόβλημα είναι από την φύση του εννοιολογικά ανεξιχνίαστο. Δεν είμαστε αδρανείς μπαλίτσες ύλης που πετάγονται πέρα δώθε στο φλιπεράκι της ζωής από τους μοχλούς των νόμων της φύσης. Αντίθετα είμαστε ενεργοί παράγοντες μέσα στο αιτιώδες δίκτυ του σύμπαντος, όπου αφενός καθοριζόμαστε από αυτό και αφετέρου βοηθάμε στον καθορισμό του μέσω των επιλογών μας. Αυτή είναι η συμβατική θέση από την οποία προκύπτει η βούληση και η υπαιτιότητα.
Θεός. Αν ο δημιουργός του σύμπαντος είναι υπερφυσικός – εκτός του χώρου και του χρόνου και των νόμων της φύσης – τότε, εξ ορισμού, καμία φυσική επιστήμη δεν μπορεί να ανακαλύψει τον Θεό μέσω μετρήσεων που γίνονται με φυσικά όργανα. Εξ ορισμού, αυτός ο Θεός είναι ένα αστάθμητο μυστήριο. Αν ο Θεός είναι μέρος του φυσικού κόσμου ή φθάνει με κάποιο τρόπο στο σύμπαν μας έξω από αυτό για να διεγείρει τα σωματίδια (για παράδειγμα, να κάνει θαύματα όπως η θεραπεία ασθενών), θα πρέπει να είμαστε σε θέση να ποσοστικοποιήσουμε τέτοιες προνοητικές πράξεις. Αυτός ο Θεός είναι επιστημονικά επιλύσιμος, αλλά μέχρι στιγμής όλοι οι ισχυρισμοί για τέτοιες μετρήσεις δεν έχουν ακόμη υπερβεί τις στατιστικές πιθανότητες. Εν πάση περιπτώσει, ο Θεός ως ένα φυσικό ον, που είναι απλώς πολύ πιο ευφυές και πιο ισχυρό από εμάς, δεν είναι αυτό που οι περισσότεροι άνθρωποι αντιλαμβάνονται ως Θείο.
Αν και αυτά τα τελικά μυστήρια ίσως να μην μπορούν να επιλυθούν από την επιστήμη, είναι εντούτοις ακαταμάχητα γοητευτικές έννοιες που αξίζουν πράγματι να τις διερευνήσουμε, γιατί αν μη τι άλλο μπορούν να οδηγήσουν σε μια βαθύτερη κατανόηση της φύσης μας ως αισθανόμενα, βουλητικά, πνευματικά όντα.
* Πηγή: Scientific American