Ηθική για τη Νέα Χιλιετία
ΗΘΙΚΗ ΓΙΑ ΤΗ ΝΕΑ ΧΙΛΙΕΤΙΑ
Ένα έργο του ΔΑΛΑΙ ΛΑΜΑ
[αποσπάσματα]
I. ΟΡΙΣΜΟΙ ΤΗΣ ΗΘΙΚΗΣ
1. Νέο διεθνές λεξικό του Webster, 2η έκδοση
i. Μια πραγματεία για τα ηθικά (Αριστοτέλης)
ii. Η επιστήμη του ηθικού καθήκοντος, γενικότερα η επιστήμη του ιδανικού
ανθρώπινου χαρακτήρα και των ιδανικών σκοπών της ανθρώπινης
δράσης.
2. Ο όρος ηθική προέρχεται από την ελληνική λέξη ήθος. Οι όροι είναι συνώνυμοι.
II. ΗΘΟΣ ΚΑΙ ΗΘΙΚΗ
Θα προσπαθήσω να δείξω σε αυτό το βιβλίο
τι εννοώ με τον όρο «θετική ηθική συμπεριφορά»
Τα βασικά: «Αυτό που προτείνω είναι μια πνευματική επανάσταση»
Κατά την άποψή μου, δημιουργήσαμε μια κοινωνία στην οποία οι άνθρωποι το δυσκολεύονται όλο και περισσότερο να δείξουν ο ένας στον άλλον την στοιχειώδη συμπάθεια. Αντί της αίσθησης της κοινότητας και του ότι ανήκει κανείς στην κοινωνία – μια αίσθηση που απαντάται σαν ένα σταθερό χαρακτηριστικό των λιγότερο πλούσιων (και γενικά αγροτικών) κοινωνιών – βρίσκουμε, αντιθέτως, έναν υψηλό βαθμό μοναξιάς και αποξένωσης. […] Η σύγχρονη βιομηχανική κοινωνία πολλές φορές μου φαίνεται σαν μια τεράστια αυτοκινούμενη μηχανή. Αντί για υπεύθυνα ανθρώπινα όντα, κάθε άτομο είναι ένα μικρό, ασήμαντο συστατικό χωρίς άλλη επιλογή εκτός μόνο να κινείται όταν κινείται η μηχανή.
Έχω καταλήξει στο συμπέρασμα ότι αν ένας άνθρωπος είναι πιστός κάποιας θρησκείας δεν έχει και τόση σημασία, πολύ πιο σημαντικό είναι να είναι καλός άνθρωπος.
Μπορούμε επίσης να συμπεράνουμε ότι εμείς οι άνθρωποι μπορούμε να ζήσουμε αρκετά καλά χωρίς να προσφεύγουμε στην θρησκευτική πίστη.
Δεδομένου ότι η πλειοψηφία δεν ασκεί την θρησκεία, με απασχολεί να προσπαθήσω να βρω έναν τρόπο να υπηρετήσουμε την ανθρωπότητα χωρίς να καταφεύγουμε στην θρησκευτική πίστη.
Πιστεύω ότι πρέπει να γίνει μια σημαντική διάκριση μεταξύ θρησκείας και πνευματικότητας.
Η Θρησκεία θεωρώ ότι ασχολείται με την πίστη στις επαγγελίες της σωτηρίας […], μια όψη της οποίας είναι η αποδοχή κάποιας μορφής μεταφυσικής πραγματικότητας, συμπεριλαμβανομένης ίσως μιας ιδέας περί παραδείσου ή νιρβάνα.
Η Πνευματικότητα θεωρώ ότι ασχολείται με εκείνες τις ιδιότητες του ανθρωπίνου πνεύματος – όπως αγάπη και συμπόνια, υπομονή, ανεκτικότητα, συγχώρεση, ικανοποίηση, ένα αίσθημα ευθύνης, μια αίσθηση της αρμονίας – που φέρνουν την ευτυχία τόσο στον εαυτό όσο και στους άλλους.
Η έκκλησή μου για πνευματική επανάσταση δεν είναι συνεπώς έκκληση για μια θρησκευτική επανάσταση […], είναι μια έκκληση για έναν ριζοσπαστικό αναπροσανατολισμό, πέρα από την συνήθη ενασχόλησή μας με το εγώ.
Ποια είναι λοιπόν η σχέση μεταξύ πνευματικότητας και ηθικής πρακτικής; Δεδομένου ότι η αγάπη, η συμπόνια και οι παρόμοιες ιδιότητες προϋποθέτουν εξ ορισμού κάποιο επίπεδο ενδιαφέροντος για την ευημερία των άλλων, προϋποθέτουν και ηθικό περιορισμό. Δεν μπορούμε να είμαστε στοργικοί και συμπονετικοί παρά μόνο αν συγχρόνως συγκρατούμε τις δικές μας επιβλαβείς παρορμήσεις και επιθυμίες.
Δεν έχουμε κανέναν τρόπο διάκρισης μεταξύ σωστού και λάθους, αν δεν λάβουμε υπόψη τα συναισθήματα των άλλων, τα βάσανα των άλλων. Γι' αυτόν τον λόγο, […] η ηθική συμπεριφορά δεν είναι κάτι που προσπαθούμε να αναδείξουμε, αφού είναι κατά κάποιον τρόπο σωστή από μόνη της.
Ο παράγοντας που ίσως είναι πιο σημαντικός για τον καθορισμό της ηθικής φύσης μιας πράξης, δεν είναι ούτε το περιεχόμενό της ούτε η συνέπειά της […], αλλά το κουν λονγκ, που από μια άποψη σημαίνει: «εκείνο που κατευθύνει ή εμπνέει τις πράξεις μας» […]. Συνεπώς φανερώνει την συνολική κατάσταση της καρδιάς και του νου του ατόμου. Είναι κάτι περισσότερο από την «παρόρμηση» ή την «διάθεση», είναι μάλλον «νοητική κατάσταση». Στα θιβετανικά, η λέξη για τον νου είναι «λο», και περιλαμβάνει τις ιδέες της συνείδησης ή επίγνωσης, καθώς και του αισθήματος και της συγκίνησης.
Όταν η κινητήρια δύναμη της δράσης μας είναι αγαθή, οι ενέργειές μας θα τείνουν αυτόματα να συμβάλλουν στην ευημερία των άλλων. Έτσι θα είναι αυτομάτως ηθικές.
Κατά την άποψή μου, λοιπόν, ο σκοπός της πνευματικής και κατά συνέπεια της ηθικής πρακτικής είναι να μεταμορφώσουμε και να τελειοποιήσουμε το κουν λονγκ του ατόμου. Έτσι γινόμαστε καλύτεροι άνθρωποι.
Ως προς το τι εννοώ με τον όρο «πνευματική επανάσταση», πιστεύω ότι έχω καταστήσει σαφές ότι η πνευματική επανάσταση συνεπάγεται μια ηθική επανάσταση.
Εξαρτημένη Προέλευση και η φύση της Πραγματικότητας
Υπάρχει συχνά ένα χάσμα ανάμεσα στον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε τα φαινόμενα και στην πραγματικότητα μιας δεδομένης κατάστασης – και αυτό είναι συχνά μια πηγή μεγάλης δυστυχίας. Αυτό ισχύει ιδιαίτερα όταν κάνουμε κρίσεις βάσει μιας μερικής κατανόησης, οι οποίες αποδεικνύεται ότι δεν είναι πλήρως ορθές. Έτσι, πριν εξετάσουμε σε τι μπορεί να συνίσταται η πνευματική και ηθική επανάσταση, ας σκεφτούμε την φύση της ίδιας της πραγματικότητας.
Όταν εξετάζουμε το θέμα, αρχίζουμε να αντιλαμβανόμαστε ότι δεν μπορούμε τελικά να διαχωρίσουμε κανένα φαινόμενο από το πλαίσιο των άλλων φαινομένων. Πράγματι μπορούμε να μιλάμε μόνο με όρους σχέσεων.
Μπορούμε πραγματικά να μιλήσουμε μόνο για σχέσεις. Όταν εξετάζουμε την ίδια την πραγματικότητα, συνειδητοποιούμε γρήγορα την άπειρη πολυπλοκότητά της και αντιλαμβανόμαστε ότι η συνήθης αντίληψή μας για αυτήν είναι συχνά ανεπαρκής.
Ως μέσο για την κατανόηση αυτής της πολυπλοκότητας, βρίσκω ότι είναι ιδιαίτερα επιβοηθητική η ιδέα της εξαρτημένης προέλευσης (στα Θιβετανικά, τεν ντελ (ten del), που διατυπώθηκε από την σχολή της βουδιστικής φιλοσοφίας Μαντιαμίκα (Μέση Οδός). Σύμφωνα με αυτήν, μπορούμε να κατανοήσουμε το πώς γίνονται τα πράγματα και τα γεγονότα με τρεις διαφορετικούς τρόπους.
Στο πρώτο επίπεδο, προσφεύγουμε στην αρχή αιτίας και αποτελέσματος σύμφωνα με την οποία όλα τα πράγματα και τα γεγονότα προκύπτουν σε εξάρτηση από έναν περίπλοκο ιστό αλληλένδετων αιτιών και συνθηκών.
Στο δεύτερο επίπεδο, το τεν ντελ μπορεί να κατανοηθεί ως προς την αμοιβαία εξάρτηση που υφίσταται ανάμεσα στα μέρη και στο σύνολο. Χωρίς μέρη, δεν μπορεί να υπάρχει το όλον. Χωρίς ένα όλον, η ιδέα των μερών δεν έχει νόημα. Η ιδέα του «όλου» βασίζεται στα μέρη, αλλά αυτά τα ίδια τα μέρη πρέπει να θεωρούνται ότι είναι ολότητες αποτελούμενες από τα δικά τους μέρη.
Στο τρίτο επίπεδο, όλα τα φαινόμενα μπορούν να θεωρηθούν ότι εκδηλώνονται εξαρτημένα, επειδή όταν τα αναλύουμε, διαπιστώνουμε ότι τελικώς στερούνται μιας πλήρως ανεξάρτητης ταυτότητας. Αυτό μπορεί να γίνει κατανοητό από τον τρόπο με τον οποίον αναφερόμαστε σε ορισμένα φαινόμενα.
Αν θεωρήσουμε την ίδια την συνείδηση ως αντικείμενο της έρευνά μας, παρόλο που τείνουμε να την σκεφτόμαστε με όρους κάποιου παράγοντα εσωτερικού και αμετάβλητου, βρίσκουμε επίσης ότι θα κατανοούνταν καλύτερα με όρους εξαρτημένης προέλευσης. Αυτό συμβαίνει επειδή ξέχωρα από τις ατομικές αντιληπτικές, γνωστικές και συναισθηματικές εμπειρίες, είναι δύσκολο να υποθέσουμε ότι υπάρχει μια ανεξάρτητη οντότητα. Αντίθετα, η συνείδηση μοιάζει περισσότερο με μια κατασκευή που προκύπτει από ένα φάσμα σύνθετων συμβάντων.
Αν είναι αλήθεια ότι κανένα αντικείμενο ή φαινόμενο, ούτε καν το «εγώ», δεν υπάρχει έμφυτα, μήπως θα έπρεπε τότε να συμπεράνουμε ότι τελικά δεν υπάρχει τίποτε; Ή μήπως η πραγματικότητα που αντιλαμβανόμαστε είναι απλώς μια προβολή του νου, πέρα από τον οποίον δεν υπάρχει τίποτε;
Όχι. Όταν λέμε ότι τα πράγματα και τα γεγονότα μπορούν να καθοριστούν μόνο από την εξαρτώμενη φύση τους, ότι δεν έχουν ουσιαστική πραγματικότητα, ύπαρξη ή ταυτότητα, δεν αρνούμαστε εντελώς την ύπαρξη φαινομένων. Η «απουσία ταυτότητας» των φαινομένων δείχνει μάλλον τον τρόπο με τον οποίον υφίστανται τα πράγματα: όχι ανεξάρτητα αλλά με μια έννοια αλληλεξαρτώμενα. Δεν προτίθεμαι να υπονομεύσω την ιδέα της φαινομενικής πραγματικότητας, αντίθετα πιστεύω ότι η ιδέα της εξαρτημένης προέλευσης παρέχει ένα ισχυρό πλαίσιο μέσα στο οποίο εντοπίζουμε την αιτία και το αποτέλεσμα, την αλήθεια και το ψέμα, την ταυτότητα και την διαφορά, την απώλεια και το όφελος. Είναι, επομένως λάθος να συναγάγουμε από την ιδέα αυτήν κάποιο είδος μηδενιστικής προσέγγισης της πραγματικότητας. Αυτό που εννοώ δεν είναι καθόλου μια απλή ανυπαρξία, χωρίς καμία αίσθηση ότι ένα αντικείμενο είναι αυτό που είναι και όχι κάτι άλλο.
Επειδή τα συμφέροντά μας είναι άρρηκτα συνδεδεμένα, είμαστε υποχρεωμένοι να δεχτούμε την ηθική ως την απαραίτητη διασύνδεση ανάμεσα στην δική μου επιθυμία να είμαι ευτυχής και στην δικής σας.
Ο Στόχος: «Σύμφωνα με την εμπειρία μου, το κύριο χαρακτηριστικό της πραγματικής ευτυχίας είναι η γαλήνη: η εσωτερική γαλήνη»
Έχω παρατηρήσει ότι όλοι επιθυμούμε φυσικά την ευτυχία και όχι να υποφέρουμε. Ας εξετάσουμε λοιπόν την φύση της ευτυχίας.
[…] Η καλλιέργεια της υπερβολικής προσδοκίας για υλική ανάπτυξη είναι λάθος. Το πρόβλημα δεν είναι ο υλισμός καθαυτός, αλλά είναι μάλλον η βασική παραδοχή ότι η πλήρης ικανοποίηση μπορεί να προκύψει μόνο από την ικανοποίηση των αισθήσεων.
Η ανθρώπινη ικανότητα να βιώνει βαθύτερα επίπεδα ευτυχίας εξηγεί επίσης γιατί τέτοια πράγματα όπως η μουσική και οι τέχνες προσφέρουν μεγαλύτερο βαθμό ευτυχίας και ικανοποίησης από την απλή απόκτηση υλικών αντικειμένων.
Αυτό δεν σημαίνει ότι η ευχαρίστηση που παίρνουμε με ορισμένες δραστηριότητες είναι κάπως λανθασμένη. Ωστόσο πρέπει να αναγνωρίσουμε ότι δεν μπορεί να υπάρχει ελπίδα για μόνιμη ικανοποίηση των αισθήσεων. Στην καλύτερη περίπτωση, η ευτυχία που αντλούμε από το να τρώμε ένα καλό γεύμα μπορεί να διαρκέσει μόνο μέχρι την επόμενη φορά που θα πεινάσουμε. Όπως σημείωσε ένας αρχαίος Ινδός συγγραφέας: Το να αφηνόμαστε στις ικανοποιήσεις των αισθήσεων και το να βυθιζόμαστε στο θαλασσινό νερό είναι παρόμοια: όσο περισσότερο αντλούμε, τόσο αυξάνεται η επιθυμία και η δίψα μας.
Όταν ενεργούμε για να εκπληρώσουμε τις άμεσες επιθυμίες μας χωρίς να λαμβάνουμε υπόψη τα δικαιώματα των άλλων, υπονομεύουμε την πιθανότητα μιας μόνιμης ευτυχίας.
Μπορούμε όλοι να συμφωνήσουμε ότι η έλλειψη ορισμένων πραγμάτων καθιστά όλο και πιο δύσκολη την επίτευξη κάποιων αγαθών […] όπως καλή υγεία, φίλοι, ελευθερία με την έννοια της δυνατότητας να επιδιώξουμε την ευτυχία και την ευημερία.
Σύμφωνα με την εμπειρία μου, το κύριο χαρακτηριστικό της πραγματικής ευτυχίας είναι η γαλήνη: η εσωτερική γαλήνη.
Όσον αφορά τις συνθήκες εσωτερικής γαλήνης, μία από τις πιο σημαντικές είναι η βασική μας στάση – το πώς σχετιζόμαστε με τις εξωτερικές συνθήκες. […] Αυτή είναι λοιπόν η πρώτη μας σκέψη σε οποιαδήποτε συζήτηση σχετικά με την ανάπτυξη της εσωτερικής γαλήνης.
Ο Σαντιντέβα (685-763 μ.Χ.) ανέφερε κάποτε ότι ενώ δεν έχουμε καμία ελπίδα να βρούμε έναν τόσο μεγάλο κομμάτι δέρματος ικανό να καλύψει όλο το έδαφος, ώστε να μην τρυπάμε ποτέ τα πόδια μας σε αγκάθια, στην πραγματικότητα δεν μας χρειάζεται. Και συνεχίζοντας είπε ότι αρκεί να καλύπτουμε τα πέλματα των ποδιών μας. Με άλλα λόγια, ενώ δεν μπορούμε πάντα να αλλάξουμε την εξωτερική κατάσταση έτσι που να μας ταιριάζει, μπορούμε να αλλάξουμε την δική μας στάση.
Η άλλη σημαντική πηγή εσωτερικής γαλήνης, και συνεπώς γνήσιας ευτυχίας, είναι, φυσικά, οι ενέργειες που αναλαμβάνουμε για την επιδίωξη της ευτυχίας […] και ο αλτρουισμός είναι ένα ουσιαστικό στοιχείο αυτών των ενεργειών που οδηγούν στην γνήσια ευτυχία.
Υπάρχει φυσικά μια σημαντική διάκριση που πρέπει να γίνεται ανάμεσα σε αυτά που θα μπορούσαμε να ονομάσουμε ηθικές και πνευματικές πράξεις. Ηθική πράξη είναι αυτή κατά την οποία αποφεύγουμε να προκαλέσουμε βλάβη σε άλλους κατά την βίωση ή προσδοκία της ευτυχίας. Τις πνευματικές πράξεις μπορούμε να τις περιγράψουμε με όρους των ιδιοτήτων που αναφέρθηκαν νωρίτερα, δηλαδή της αγάπης, της συμπόνιας, της υπομονής, της συγχώρεσης, της ταπεινότητας, της ανεκτικότητας και ούτω καθεξής που προϋποθέτουν κάποιο επίπεδο ενδιαφέροντος για την ευημερία των άλλων.
Σκεφτείτε το εξής. Εμείς οι άνθρωποι είμαστε κοινωνικά όντα. Ερχόμαστε στον κόσμο ως αποτέλεσμα των πράξεων άλλων. Ζούμε εδώ σε εξάρτηση από άλλους. Είτε μας αρέσει είτε όχι, δεν υπάρχει σχεδόν καμία στιγμή της ζωής μας όπου δεν επωφελούμαστε από τις δραστηριότητες των άλλων. Για αυτόν τον λόγο, δεν προκαλεί έκπληξη το γεγονός ότι το μεγαλύτερο μέρος της ευτυχίας μας προκύπτει μέσα στο πλαίσιο των σχέσεών μας με άλλους. Ούτε και είναι τόσο αξιοσημείωτο το ότι η μεγαλύτερη χαρά μας έρχεται όταν κινητοποιούμαστε από το ενδιαφέρον για τους άλλους. Αλλά δεν είναι μόνο αυτό. Διαπιστώνουμε ότι όχι μόνο οι αλτρουιστικές ενέργειες προκαλούν ευτυχία, αλλά ότι μειώνουν επίσης και τις δυσάρεστες εμπειρίες μας.
Εδώ δεν υποδηλώνω ότι το άτομο του οποίου οι ενέργειες υποκινούνται από την επιθυμία να φέρει ευτυχία στους άλλους συναντά αναγκαστικά λιγότερη δυστυχία από εκείνον που δεν το κάνει. Η ασθένεια, τα γηρατειά και τα ατυχήματα του ενός ή του άλλου είδους είναι ίδια για όλους μας. Αλλά τα δεινά που υπονομεύουν την εσωτερική μας γαλήνη – άγχος, εκνευρισμός, απογοήτευση – είναι σίγουρα λιγότερα. Με το ενδιαφέρον μας για τους άλλους, ανησυχούμε λιγότερο για τον εαυτό μας. Όταν ανησυχούμε λιγότερο για τον εαυτό μας, η εμπειρία των δικών μας δεινών είναι λιγότερο έντονη.
Τι μας λέει αυτό; Πρώτον, επειδή κάθε δράση μας έχει παγκόσμια διάσταση, ένα πιθανό αντίκτυπο στην ευτυχία των άλλων, η ηθική είναι απαραίτητη ως μέσον για να διασφαλιστεί ότι δεν θα βλάψουμε τους άλλους. Δεύτερον, μας λέει ότι η γνήσια ευτυχία συνίσταται σε εκείνες τις πνευματικές ιδιότητες της αγάπης και της συμπόνιας, της υπομονής, της ανεκτικότητας, της συγχώρεσης, της ταπεινότητας και ούτω καθεξής. Είναι αυτά που παρέχουν ευτυχία τόσο σε εμάς όσο και στους άλλους.
Το Υπέρτατο Συναίσθημα: Η ανθρώπινη ικανότητα για ενσυναίσθηση: «το να μην μπορείς να βλέπεις αδιάφορα τα βάσανα κάποιου άλλου»
Παρόλο που η κοινή γνώμη θεωρεί ότι η ανθρώπινη φύση είναι βασικά επιθετική και ανταγωνιστική, η δική μου άποψη είναι ότι η εκτίμησή μας για την στοργή και την αγάπη είναι τόσο βαθιά που ξεκινά ακόμη και πριν από την γέννησή μας.
Το γεγονός ότι μπορούμε πράγματι να ενισχύσουμε την ικανότητά μας για ενσυναίσθηση γίνεται προφανές όταν εξετάσουμε την φύση της. Την βιώνουμε κυρίως ως αίσθημα. Και όπως όλοι γνωρίζουμε, σε μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό, δεν μπορούμε μόνο να περιορίσουμε τα αισθήματά μας μέσω της λογικής, αλλά και να τα ενισχύσουμε με τον ίδιο τρόπο. Η επιθυμία μας για αντικείμενα – ίσως ένα καινούργιο αυτοκίνητο – ενισχύεται με το να την στριφογυρίζουμε ξανά και ξανά στην φαντασία μας. Παρόμοια όταν κατευθύνουμε, όπως θα λέγαμε, τις ψυχικές μας ικανότητες στα αισθήματα της ενσυναίσθησης, διαπιστώνουμε ότι όχι μόνο μπορούμε να τα ενισχύσουμε, αλλά μπορούμε και να τα μετατρέψουμε σε αγάπη και συμπόνια.
Ως εκ τούτου, η έμφυτη ικανότητά μας για ενσυναίσθηση είναι η πηγή αυτής της πολυτιμότερης από όλες τις ανθρώπινες ιδιότητες, τις οποίες στα Θιβετανικά αποκαλούμε νυίνγκ τζε. Τώρα, ενώ γενικά μεταφράζεται απλά ως «συμπόνια», ο όρος νυίνγκ τζε έχει έναν πλούτο νοημάτων που είναι δύσκολο να μεταδοθεί συνοπτικά, αν και οι ιδέες που περιέχει είναι κατανοητές παγκοσμίως. Υποδηλώνει αγάπη, στοργή, καλοσύνη, ευγένεια, γενναιοδωρία πνεύματος και ζεστή καρδιά. Χρησιμοποιείται επίσης ως όρος τόσο της ευσπλαχνίας όσο και της τρυφερότητας. Από την άλλη μεριά, δεν σημαίνει «οίκτο» όπως μπορεί να υποδηλώνει η λέξη συμπόνια. Δεν υπάρχει η αίσθηση συγκαταβατικότητας. Αντίθετα, το νυίνγκ τζε υποδηλώνει ένα αίσθημα σύνδεσης με άλλους, που υποδηλώνει την προέλευσή του από την ενσυναίσθηση.
Αν και είναι σαφές από αυτήν την περιγραφή ότι το νυίνγκ τζε, ή αγάπη και συμπόνια, νοείται ως συναίσθημα, ανήκει σε εκείνη την κατηγορία συναισθημάτων που έχουν μια πιο ανεπτυγμένη γνωστική συνιστώσα. Μερικά συναισθήματα, όπως ο φόβος της φτώχειας, έχουν αυτό το πιο ανεπτυγμένο συνεκτικό στοιχείο. Μπορούμε λοιπόν να κατανοήσουμε το νυίνγκ τζε με όρους συνδυασμού της ενσυναίσθησης και της λογικής. Μπορούμε να θεωρήσουμε την ενσυναίσθηση ως χαρακτηριστικό ενός πολύ έντιμου ατόμου και την λογική ως χαρακτηριστικό ενός πολύ πρακτικού ατόμου.
Αυτό υποδηλώνει ότι μέσω διαρκούς στοχασμού και εξοικείωσης με την συμπόνια, μπορούμε μέσω της άσκησης και της πρακτικής να αναπτύξουμε την έμφυτη ικανότητά μας να συνδεόμαστε με τους άλλους, ένα γεγονός που έχει ύψιστη σημασία για την προσέγγιση της ηθικής που περιέγραψα. Όσο περισσότερο αναπτύσσουμε την συμπόνια, τόσο πιο ηθική θα είναι η συμπεριφορά μας.
Το ενδιαφέρον για τους άλλους γκρεμίζει το ίδιο το φράγμα που εμποδίζει την υγιή αλληλεπίδραση με άλλους. […] Στον βαθμό που μπορούμε να ανοίξουμε αυτήν την εσωτερική θύρα, βιώνουμε ένα αίσθημα απελευθέρωσης από την συνήθη ενασχόλησή μας με τον εαυτό μας. Παραδόξως, βρίσκουμε ότι αυτό δημιουργεί έντονα συναισθήματα εμπιστοσύνης.
ΙΙΙ. ΗΘΙΚΗ ΚΑΙ ΑΤΟΜΟ
Η ηθική του περιορισμού: «αυτό που αναστέλλει την συμπόνια είναι η έλλειψη εσωτερικής αυτοσυγκράτησης»
Ο απείθαρχος νους είναι σαν τον ελέφαντα. Αν τον αφήσετε να γυρνάει ανεξέλεγκτος θα καταστρέψει τα πάντα γύρω του. ι. […] Με αυτό δεν εννοώ ότι ο νους (λο) είναι από την φύση του καταστροφικός. Για παράδειγμα, αν το μίσος ήταν ένα αμετάβλητο χαρακτηριστικό της συνείδησης, τότε η συνείδηση θα ήταν πάντα γεμάτη μίσος. Προφανώς αυτό δεν ισχύει. Υπάρχει μια σημαντική διάκριση που πρέπει να έχουμε πάντα υπόψη, ανάμεσα στην συνείδηση ως έχει και στις σκέψεις και στα συναισθήματα που βιώνει.
Αυτή η παρατήρηση, ότι τα συναίσθηματα και η συνείδηση δεν είναι το ίδιο πράγμα, μας λέει ότι δεν πρέπει να παρασυρόμαστε από τα συναισθήματα. Πριν από κάθε δράση μας, υπάρχει ένα διανοητικό και συναισθηματικό συμβάν στο οποίο είμαστε λίγο πολύ ελεύθεροι να ανταποκριθούμε, αν και – περιττό να πούμε – θα έχουμε μεγάλη δυσκολία στην άσκηση αυτής της ελευθερίας μέχρις ότου μάθουμε να πειθαρχούμε τον νου μας. Και πάλι, το πώς αντιδρούμε σε αυτά τα συμβάντα και τις εμπειρίες είναι επίσης, μιλώντας γενικά, αυτό που καθορίζει το ηθικό περιεχόμενο των πράξεών μας. Με απλά λόγια, αυτό σημαίνει ότι αν το κάνουμε θετικά, λαμβάνοντας υπόψη τα ενδιαφέροντα των άλλων που έχουμε απέναντί μας, οι πράξεις μας θα είναι θετικές. Αν ανταποκρινόμαστε αρνητικά, αγνοώντας τους άλλους, οι πράξεις μας θα είναι αρνητικές και ανήθικες.
Η Ηθική της Αρετής: «Πρέπει να καλλιεργήσουμε και να ενισχύσουμε τις θετικές μας ιδιότητες, τις βασικές ανθρώπινες ή πνευματικές ιδιότητες»
Δεν μπορούμε να σταματήσουμε στην αυτοσυγκράτηση. Αν και μπορεί να μας αποτρέπει να κάνουμε σοβαρές αρνητικές αδικοπραξίες, η απλή αυτοσυγκράτηση είναι ανεπαρκής αν θέλουμε να επιτύχουμε την ευτυχία που χαρακτηρίζεται από εσωτερική γαλήνη. Προκειμένου να μεταμορφώσουμε τον εαυτό μας – τις συνήθειες και τις διαθέσεις μας – έτσι ώστε οι πράξεις μας να είναι συμπονετικές, είναι απαραίτητο να αναπτυχθεί αυτό που θα μπορούσαμε να ονομάσουμε ηθική της αρετής. Εκτός από την αποφυγή αρνητικών σκέψεων και συναισθημάτων, πρέπει να καλλιεργήσουμε και να ενισχύσουμε τις θετικές μας ιδιότητες. Ποιες είναι αυτές οι θετικές ιδιότητες; Είναι οι βασικές ανθρώπινες, ή πνευματικές ιδιότητες.
Μετά την ίδια την συμπόνια (νυίνγκ τζε), η κυριότερη από αυτές είναι εκείνη που στα θιβετανικά ονομάζουμε σο-πα. Για άλλη μια φορά, έχουμε έναν όρο που φαίνεται να μην έχει ακριβές αντίστοιχο σε άλλες γλώσσες, αν και οι ιδέες που μεταφέρει είναι καθολικές. Συχνά, το σο-πα μεταφράζεται απλώς σαν «υπομονή», αν και η κυριολεκτικό του νόημα είναι: «ικανός ή ικανή να αντέχει». Όμως η λέξη έχει επίσης την έννοια της αποφασιστικότητας. Υποδηλώνει έτσι μια σκόπιμη αντίδραση (σε αντίθεση με μια αυτόματη αντίδραση) στις έντονες αρνητικές σκέψεις και συγκινήσεις που τείνουν να εμφανίζονται όταν αντιμετωπίζουμε κάποια απώλεια. Ως εκ τούτου, το σο-πα είναι αυτό που μας παρέχει την δύναμη να αντισταθούμε στον πόνο και που μας διασφαλίζει την συμπόνια ακόμη και για εκείνους που μπορεί να μας βλάψουν.
Αν θέλουμε να ξεπεράσουμε τις μη υγιείς καταστάσεις που προκύπτουν όταν αφήνουμε να αναπτυχθούν αρνητικές σκέψεις και συναισθήματα, η καλλιέργεια της αρετής δεν πρέπει να θεωρείται ξεχωριστή από την αυτοσυγκράτηση στις αντιδράσεις μας στα οδυνηρά συναισθήματα. Αυτά τα δυο πηγαίνουν μαζί. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο η ηθική πειθαρχία δεν μπορεί να περιοριστεί ούτε στην απλή αυτοσυγκράτηση ούτε στην απλή εδραίωση των θετικών ιδιοτήτων.
Η ευτυχία προκύπτει από ενάρετες αιτίες. Εάν θέλουμε πραγματικά να είμαστε ευτυχείς, δεν υπάρχει άλλος τρόπος να προχωρήσουμε παρά μόνο μέσω της αρετής: είναι η μέθοδος με την οποία επιτυγχάνεται η ευτυχία. Και, θα μπορούσαμε να προσθέσουμε, ότι η βάση της αρετής, το θεμέλιό της, είναι ηθική πειθαρχία.
Η ηθική της συμπόνιας: «Οι ηθικά υγιείς ενέργειες προκύπτουν φυσικά στο πλαίσιο της συμπόνιας»
Σημειώσαμε πιο πριν ότι όλες οι μεγάλες θρησκείες του κόσμου τονίζουν την σημασία της καλλιέργειας της αγάπης και της συμπόνιας. Στην βουδιστική φιλοσοφική παράδοση περιγράφονται διάφορα επίπεδα επίτευξης. Σε ένα βασικό επίπεδο, η συμπόνια (νυίνγκ τζε) εννοείται κυρίως με όρους ενσυναίσθησης – η ικανότητά να μπαίνουμε και ως έναν βαθμό να μοιραζόμαστε τα βάσανα των άλλων. Αλλά εμείς – και ίσως και άλλοι – πιστεύουμε ότι αυτό μπορεί να αναπτυχθεί σε τέτοιον βαθμό ώστε όχι μόνο η συμπόνια να εκδηλώνεται χωρίς καμία προσπάθεια, αλλά και να είναι άνευ όρων, αδιαφοροποίητη και καθολική στο πεδίο εφαρμογής της. Γεννιέται ένα αίσθημα οικειότητας προς όλα τα άλλα αισθανόμενα όντα, συμπεριλαμβανομένων φυσικά εκείνων που μπορεί να μας βλάπτουν, το οποίο στην σχετική φιλολογία παρομοιάζεται με την αγάπη που έχει μια μητέρα για το μοναχοπαίδι της.
Όμως αυτή η αίσθηση ισορροπίας προς όλους τους άλλους δεν θεωρείται αυτοσκοπός. Αντιθέτως, θεωρείται ως εφαλτήριο για μια αγάπη ακόμη μεγαλύτερη. Επειδή η ικανότητά μας για ενσυναίσθηση είναι έμφυτη και επειδή η ικανότητα της λογικής είναι επίσης έμφυτη, η συμπόνια μοιράζεται τα ίδια τα χαρακτηριστικά της συνείδησης. Το δυναμικό που πρέπει να αναπτύξουμε είναι συνεπώς σταθερό και συνεχές.
Όταν ενισχύουμε την ευαισθησία μας απέναντι στα δεινά των άλλων, ανοίγοντας εσκεμμένα τον εαυτό μας σε αυτούς, πιστεύεται ότι μπορούμε σταδιακά να επεκτείνουμε την συμπόνια ως το σημείο όπου το άτομο θα νιώθει συγκίνηση ακόμη και από την πιο ανεπαίσθητη οδύνη των άλλων, έτσι ώστε έχει μια συντριπτική αίσθηση ευθύνης απέναντι στους άλλους. Αυτό ωθεί εκείνους που είναι συμπονετικοί να αφιερωθούν τελείως με σκοπό να βοηθήσουν τους άλλους να ξεπεράσουν τόσο τα βάσανα τους όσο και τα αίτια των βασάνων τους. Στα θιβετανικά αυτό το απόλυτο επίπεδο επίτευξης ονομάζεται νυίνγκ τζε τσένμο, κυριολεκτικά: «μεγάλη συμπόνια».
Φυσικά δεν θέλω να πω ότι κάθε άτομο πρέπει να επιτύχει αυτές τις προηγμένες καταστάσεις πνευματικής ανάπτυξης για να ζήσει μια ηθικώς υγιή ζωή. Περιέγραψα το νυίνγκ τζε τσένμο όχι επειδή αποτελεί προϋπόθεση της ηθικής συμπεριφοράς, αλλά επειδή πιστεύω ότι η ώθηση της λογικής της συμπόνιας στο υψηλότερο επίπεδο μπορεί να λειτουργήσει ως μια ισχυρή έμπνευση. Αν έχουμε την έντονη έφεση να αναπτύξουμε το νυίνγκ τζε τσένμο, ή μεγάλη συμπόνια, ως ιδανικό, θα έχει φυσικά σημαντικό αντίκτυπο στις προοπτικές μας.
Η ανάγκη για διάκριση: «πρέπει να εξετάσουμε μια ηθική κατάσταση υπό το πρίσμα της «ένωσης δεξιοτήτων και διορατικότητας»
Σχετικά με τον ηθικό χαρακτήρα μιας δεδομένης πράξης… το πρωταρχικό ζήτημα αφορά την πνευματική κατάσταση του ατόμου, την συνολική κατάσταση της καρδιάς και του νου τους [κουν λονγκ] την στιγμή της δράσης.
Πώς πρέπει να εφαρμόσουμε αυτήν την αρχή της αβλάβειας όταν αντιμετωπίζουμε ένα ηθικό δίλημμα; Εδώ μπαίνουν οι κρίσιμες και ευφάνταστες δυνάμεις μας… πρέπει να εξετάσουμε μια ηθική κατάσταση υπό το φως της «ένωσης των επιδέξιων μέσων και της «διορατικότητας». Τα «επιδέξια μέσα» μπορούν να γίνουν αντιληπτά ως προσπάθειες που καταβάλλουμε για να διασφαλίσουμε ότι οι πράξεις μας παρακινούνται από συμπόνια. Η «διορατικότητα» αναφέρεται στις κριτικές μας ικανότητες μας και στο πώς – αντιδρώντας στους διαφορετικούς παράγοντες που εμπλέκονται – προσαρμόζουμε το ιδανικό της αβλάβειας στο πλαίσιο της εκάστοτε κατάστασης. Θα μπορούσαμε να το ονομάσουμε ικανότητα της σοφής διάκρισης.
Η άσκηση των κριτικών μας ικανοτήτων στον ηθικό τομέα συνεπάγεται την ανάληψη ευθύνης τόσο για τις πράξεις μας όσο και για τα υποκείμενα κίνητρά τους. Αν δεν αναλάβουμε την ευθύνη για τα κίνητρά μας, είτε είναι θετικά είτε αρνητικά, η πιθανότητα βλάβης είναι πολύ μεγαλύτερη. Όπως είδαμε, τα αρνητικά συναισθήματα είναι η πηγή ανήθικης συμπεριφοράς. Κάθε πράξη επηρεάζει όχι μόνο τους πιο κοντινούς μας ανθρώπους, αλλά και τους συναδέλφους, τους φίλους μας, την κοινότητα και τελικώς τον κόσμο.
ΗΘΙΚΗ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΑ
Καθολική ευθύνη: «είναι σημαντικό να καλλιεργήσουμε μια αίσθηση αυτού που αποκαλώ καθολική ευθύνη»
Όταν παραβλέπουμε την ευημερία των άλλων και αγνοούμε την παγκόσμια διάσταση των πράξεών μας, αναπόφευκτα θεωρούμε τα συμφέροντά μας σαν ξεχωριστά από τα δικά τους και παραβλέπουμε την θεμελιώδη ενότητα της ανθρώπινης οικογένειας.
Η καλλιέργεια της ικανοποίησης είναι ζωτικής σημασίας για την διατήρηση της ειρηνικής συνύπαρξης. Η έλλειψη ικανοποίησης – που πραγματικά καταλήγει στην απληστία – σπέρνει τον σπόρο του φθόνου και της επιθετικής ανταγωνιστικότητας και οδηγεί σε μια κουλτούρα υπερβολικού υλισμού. Ειδικότερα, η έλλειψη ικανοποίησης είναι η πηγή ζημιών στο φυσικό μας περιβάλλον και, ως εκ τούτου, βλάβης σε άλλους.
Αυτός είναι ένας από τους λόγους για τους οποίους πιστεύω ότι πρέπει να αμφισβητηθεί η κουλτούρα της διαρκούς οικονομικής ανάπτυξης.
Η καθολική ευθύνη μας οδηγεί επίσης στην προσήλωση στην αρχή της εντιμότητας. Είμαστε ειλικρινείς όταν οι πράξεις μας είναι αυτές που φαίνονται ... η εμφάνιση και η πραγματικότητα συγχρονίζονται.
Το ζήτημα της δικαιοσύνης είναι επίσης στενά συνδεδεμένο τόσο με την καθολική ευθύνη όσο και με το ζήτημα της εντιμότητας. Η δικαιοσύνη συνεπάγεται την απαίτηση να ενεργούμε όταν αντιλαμβανόμαστε την αδικία.
Εκτός από την ανάπτυξη μιας αίσθησης καθολικής ευθύνης, πρέπει πραγματικά να είμαστε υπεύθυνοι άνθρωποι. Μέχρι να εφαρμόσουμε τις αρχές μας στην πράξη, παραμένουν απλώς αρχές.
Το μέλλον του κόσμου είναι στα χέρια των παιδιών μας. Επομένως, εάν θέλουμε να δημιουργήσουμε μια πιο συμπονετική – και συνεπώς πιο δίκαιη – κοινωνία, είναι σημαντικό να εκπαιδεύσουμε τα παιδιά μας ώστε να είναι υπεύθυνα και να φροντίζουν τα ανθρώπινα όντα.
Αν πρέπει να επιλέξουμε ανάμεσα στην μάθηση και στην αρετή, η αρετή είναι σίγουρα πιο πολύτιμη. Η καλή καρδιά που είναι ο καρπός της αρετής, είναι από μόνη της ένα μεγάλο όφελος για την ανθρωπότητα, ενώ η απλή γνώση δεν είναι.
Πώς, όμως, θα διδάξουμε την ηθική στα παιδιά μας; Έχω την αίσθηση ότι σε γενικές γραμμές τα σύγχρονα εκπαιδευτικά συστήματα δεν επιλέγουν αναλύσεις για ηθικά ζητήματα. Αυτό μάλλον δεν είναι σκόπιμο, αλλά είναι υποπροϊόν της ιστορικής πραγματικότητας. Τα κοσμικά εκπαιδευτικά συστήματα αναπτύχθηκαν σε μια εποχή που τα θρησκευτικά ιδρύματα είχαν ακόμη μεγάλη επιρροή σε ολόκληρη την κοινωνία. Επειδή οι ηθικές και ανθρώπινες αξίες θεωρούνταν και εξακολουθούν να θεωρούνται γενικά ότι εμπίπτουν στο πεδίο της θρησκείας, θεωρήθηκε ότι αυτή η πτυχή της εκπαίδευσης του παιδιού θα γινόταν μέσω της θρησκευτικής του ανατροφής. Αυτό λειτούργησε αρκετά καλά μέχρις ότου η επιρροή της θρησκείας άρχισε να μειώνεται. Αν και η ανάγκη υπάρχει ακόμη, δεν ικανοποιείται. Επομένως, πρέπει να βρούμε κάποιον άλλον τρόπο να δείξουμε στα παιδιά ότι οι βασικές ανθρώπινες αξίες είναι σημαντικές. Και πρέπει επίσης να τα βοηθήσουμε να αναπτύξουν αυτές τις αξίες.
Φυσικά, η σημασία του ενδιαφέροντος για τους άλλους μαθαίνεται τελικά όχι με λόγια αλλά με πράξεις: με το παράδειγμα που δίνουμε. Να γιατί το ίδιο το οικογενειακό περιβάλλον είναι ένας πολύ σημαντικός παράγοντας στην ανατροφή του παιδιού.
ΤΕΛΙΚΗ ΕΚΚΛΗΣΗ
Αν για οποιονδήποτε λόγο δεν μπορείτε να βοηθήσετε τους άλλους, τουλάχιστον μην τους βλάπτετε. Σκεφτείτε τον εαυτό σας σαν τουρίστα. Σκεφτείτε τον κόσμο όπως φαίνεται από το διάστημα, τόσο μικρό και ασήμαντο κι όμως τόσο όμορφο. Θα μπορούσε να υπάρχει πραγματικά κάτι που θα κερδίσετε με το να βλάπτετε άλλους κατά την διάρκεια της διαμονής σας εδώ; Δεν είναι προτιμότερο, και πιο λογικό, να χαλαρώσουμε και να την απολαύσουμε ήρεμα, σαν να επισκεπτόμαστε μια διαφορετική γειτονιά;
Επομένως, αν κατά την διάρκεια της απόλαυσής σας στον κόσμο έχετε μια ευκαιρία, προσπαθήστε να βοηθήσετε με οποιονδήποτε τρόπο αυτούς που είναι δυστυχισμένοι και εκείνους που για οποιονδήποτε λόγο είναι σε κατάσταση αδυναμίας ή δεν μπορούν βοηθήσουν τον εαυτό τους. Προσπαθήστε να μην απομακρύνεστε από εκείνους των οποίων η εμφάνιση είναι ενοχλητική, που είναι ντυμένοι με κουρέλια ή είναι άρρωστοι. Προσπαθήστε να μην τους θεωρείτε κατώτερους από τον εαυτό σας. Αν μπορείτε, προσπαθήστε να μην θεωρείτε καν τον εαυτό σας καλύτερο από τον ταπεινότερο ζητιάνο. Ας είναι ίσος με εσάς.
Κλείνοντας, θα ήθελα να μοιραστώ μια σύντομη προσευχή που μου δίνει μεγάλη έμπνευση στην προσπάθειά μου να ωφελήσω τους άλλους:
Μπορώ να γίνω ανά πάσα στιγμή, τώρα και πάντα,
ένας προστάτης για τους απροστάτευτους,
ένας οδηγός για όσους έχουν χάσει τον δρόμο τους,
ένα πλοίο για όσους πρέπει να διασχίσουν ωκεανούς,
μια γέφυρα για όσους πρέπει να διασχίσουν ποταμούς,
ένα καταφύγιο για όσους βρίσκονται σε κίνδυνο,
μια λυχνία για όσους δεν έχουν φως,
ένας τόπος καταφυγίου για όσους δεν έχουν σπίτι,
και ένας υπηρέτης για όλους εκείνους που έχουν ανάγκη.